Rak trzustki od dawna uznawany jest za jednego z najgroźniejszych na świecie. Charakteryzuje się późnym wykrywaniem, szybkim rozprzestrzenianiem i wysokim odsetkiem nawrotów, które następują nawet po agresywnym leczeniu chirurgicznym i systemowym. Statystyki są nieubłagane – pięcioletnie przeżycie w zaawansowanym stadium rzadko przekracza 10 proc. Równie poważnym problemem jest rak jelita grubego, który w skali globalnej należy do trzech najczęściej diagnozowanych nowotworów i jednocześnie ma wysoką śmiertelność, gdy rozpoznanie następuje w późniejszych fazach choroby. W obu przypadkach ogromne znaczenie mają mutacje genu KRAS, obecne w 93 proc. raków trzustki i w ok. połowie przypadków raka jelita grubego. To one napędzają procesy transformacji nowotworowej, a przez dekady uchodziły za niemożliwy do trafienia „cel” terapeutyczny.
Jak działa szczepionka ELI-002 2P?
ELI-002 2P to szczepionka immunoterapeutyczna, która wykorzystuje fragmenty białek powstających w wyniku mutacji KRAS. Dzięki specjalnemu systemowi dostarczania, aktywny składnik trafia bezpośrednio do węzłów chłonnych, czyli miejsc, gdzie koncentrują się komórki odpornościowe. Tam dochodzi do aktywacji limfocytów T – wyspecjalizowanych komórek zdolnych rozpoznawać i eliminować komórki nowotworowe noszące charakterystyczne mutacje. W odróżnieniu od spersonalizowanych szczepionek mRNA, które trzeba projektować i produkować indywidualnie dla każdego pacjenta, ELI-002 2P powstaje jako produkt uniwersalny. To oznacza krótszy czas dostępu do terapii, niższe koszty i możliwość szerokiego wdrożenia.
Czytaj też: Nowa szczepionka usuwa ślady raka trzustki. Początek końca śmiertelnej diagnozy
W badaniu opublikowanym w czasopiśmie Nature Medicine udział wzięło 25 pacjentów – 20 po operacyjnym usunięciu raka trzustki i 5 po resekcji raka jelita grubego. Wszyscy badani mieli wysoki poziom ryzyka nawrotu choroby, a u części już pojawiały się ślady resztkowych komórek nowotworowych. Pacjenci otrzymali serię iniekcji szczepionki. Wyniki zaskoczyły samych badaczy: u 84 proc. uczestników wykryto obecność limfocytów T specyficznych dla mutacji KRAS, co dowodzi, że szczepionka skutecznie „przeprogramowała” układ odpornościowy. Co więcej, u 24 proc. pacjentów ślady nowotworu całkowicie zniknęły w kolejnych badaniach obrazowych i laboratoryjnych.
Jeszcze większe wrażenie robi analiza długoterminowa. Spośród pacjentów, którzy wykazali najsilniejszą odpowiedź immunologiczną, aż 17 osób z 24 pozostawało wolnych od choroby w momencie ostatniej kontroli – średnio prawie 20 miesięcy po szczepieniu. Mediana czasu wolnego od nawrotu wyniosła 16,33 miesiąca, a mediana całkowitego przeżycia – 28,94 miesiąca. Dla nowotworów o tak złych rokowaniach są to wyniki znacznie przewyższające dotychczasowe standardy.
Onkolodzy podkreślają, że wyniki są niezwykle obiecujące. Prof. Zev Wainberg z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles, współautor badania, zwrócił uwagę, że u pacjentów, którzy rozwinęli silną odpowiedź immunologiczną, remisja utrzymywała się dłużej, a całkowite przeżycia były lepsze niż można się było spodziewać:
To przełom w leczeniu nowotworów napędzanych mutacjami KRAS, szczególnie w raku trzustki, gdzie nawroty są niemal pewne, a skutecznych terapii mamy niewiele.
Naukowcy zauważyli również, że szczepionka może przygotować układ odpornościowy nie tylko na mutacje KRAS, ale także na inne typy zmian nowotworowych. Jeśli kolejne badania to potwierdzą, ELI-002 2P może znaleźć zastosowanie w terapii jeszcze szerszego spektrum nowotworów.
Co dalej?
Choć idea szczepionki przeciwnowotworowej nie jest nowa, dotychczasowe próby często kończyły się niepowodzeniem. Największym wyzwaniem była identyfikacja celów, które byłyby wystarczająco „uniwersalne”, a zarazem charakterystyczne tylko dla komórek nowotworowych. Mutacje KRAS od dawna uchodziły za nieosiągalny cel, ale postępy w immunologii i technologiach dostarczania leków przełamały ten impas. W ostatnich latach obserwujemy renesans badań nad szczepionkami na raka. Firmy, takie jak Moderna czy BioNTech, które zrewolucjonizowały rynek szczepionkami mRNA przeciw COVID-19, prowadzą obecnie zaawansowane badania nad personalizowanymi szczepionkami mRNA w czerniaku i raku piersi. ELI-002 2P wpisuje się w ten trend, ale wyróżnia się tym, że nie wymaga indywidualnego projektowania – co czyni ją rozwiązaniem bardziej praktycznym i dostępnym.
Czytaj też: Wirusy jak iskra dla komórek nowotworowych. Pacjenci onkologiczni muszą mieć się na baczności
Przed naukowcami i klinicystami stoi teraz wyzwanie potwierdzenia skuteczności szczepionki w większych, randomizowanych badaniach klinicznych. Dopiero one pokażą, czy ELI-002 2P faktycznie może stać się standardem w zapobieganiu nawrotom raka trzustki i jelita grubego. Jednak już dziś wyniki budzą ogromny optymizm, bo pokazują, że możliwe jest skuteczne wytrenowanie układu odpornościowego do walki z jednymi z najtrudniejszych nowotworów.
