Nowotwór to grupa chorób charakteryzujących się niekontrolowanym wzrostem i rozprzestrzenianiem się wadliwych komórek. Proces ten ma złożone podłoże, wynikające z interakcji wielu czynników.
Geny, styl życia i zakażenia
Komórki nowotworowe wytwarzamy codziennie, natomiast nasz organizm radzi sobie z nimi, niszcząc je. To, co może ten doskonały mechanizm zaburzyć i jest dobrze udokumentowane naukowo jako przyczyny powstawania nowotworów, to m.in.:
1. Czynniki genetyczne i mutacje DNA
Nowotwór zawsze zaczyna się od uszkodzenia materiału genetycznego (DNA) komórki, co prowadzi do jej niekontrolowanego namnażania i utraty zdolności do zaprogramowanej śmierci (apoptozy). Mutacje mogą być:
- nabyte: powstają w ciągu życia pod wpływem czynników zewnętrznych,
- dziedziczne: pewne wady genetyczne (np. w genach BRCA1/BRCA2) mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie, znacznie zwiększając ryzyko rozwoju określonych nowotworów (np. piersi, jajnika).
2. Styl życia, m.in.:
- palenie tytoniu: odpowiedzialne za spory procent przypadków raka płuc, a także nowotwory jamy ustnej, przełyku, pęcherza i wielu innych,
- dieta: bogata w przetworzone produkty, cukier czy tłuszcze trans oraz nadmierne spożycie alkoholu, a uboga w warzywa i owoce zwiększa ryzyko nowotworów przewodu pokarmowego (np. jelita grubego czy wątroby),
- otyłość i brak ruchu: tkanka tłuszczowa zawiera związki, wpływające na funkcjonowanie układu hormonalnego i produkcję czynników prozapalnych, które zaburzając prawidłowe reakcje organizmu, mogą stymulować wzrost komórek nowotworowych.
3. Ekspozycja środowiskowa i zawodowa, kontakt z substancjami chemicznymi i promieniowaniem:
- promieniowanie UV: główna przyczyna raka skóry, w tym czerniaka,
- zanieczyszczenie powietrza: substancje, które po wdychaniu uszkadzają DNA komórek w drogach oddechowych,
- czynniki zawodowe: kontakt z azbestem, benzenem, chromem czy niklem w środowisku pracy.
4. Zakażenia wirusowe i bakteryjne, które mogą zmieniać kod genetyczny komórek, prowadząc do transformacji nowotworowej:
- wirus brodawczaka ludzkiego (HPV): powiązany z rakiem szyjki macicy, a także nowotworami gardła, odbytu i prącia,
- wirus zapalenia wątroby typu B i C (WZW B i WZW C), główna przyczyna raka wątroby,
- bakteria Helicobacter pylori: może prowadzić do raka żołądka.
Czytaj też: Najgroźniejszy rak płuc traci przewagę. Znaleźliśmy jego słaby punkt
O co najczęściej pytają pacjenci?
Według statystyk Krajowego Rejestru Nowotworów ponad milion Polaków ma obecnie zdiagnozowanego raka. Oznacza to, że na każde 100 tysięcy osób z nowotworem w naszym kraju zmaga się aż 440 osób. O tym, jakie są najczęstsze pytania dotyczące nowotworów, mówi dr n. med. Maciej Kowalewski, chirurg i transplantolog Centrum Medycznego SafiMed w Zabierzowie.
Które rodzaje nowotworów nie dają objawów?
Nowotwory nie posiadają wspólnej symptomatologii, a każdy z nich może dawać inne objawy lub bardzo długo nie dawać ich wcale, np. rak jelita grubego, rak szyjki macicy czy rak piersi. Najczęstsze niskoobjawowe nowotwory podlegają skriningowi, czyli badaniom przesiewowym. To dlatego u kobiet zdrowych po 25. roku życia wykonuje się cytologię, poszukując raka szyjki macicy. W profilaktyce raka jelita grubego wykonuje się badania w kierunku oznaczenia krwi utajonej w stolcu, a także kolonoskopię u osób po 50 r.z. bez obciążeń rodzinnych. Natomiast w przypadku raka piersi prewencja polega na nauce samobadania populacji, profilaktycznym USG piersi i mammografii.
Czy niekontrolowana utrata wagi może być objawem raka?
Jest to sygnał, że w organizmie może rozwijać się rak, z czym my, diagności, spotykamy się bardzo często. Oczywiście utrata masy ciała czasem może wynikać choćby z choroby tarczycy, ale bezwzględnie należy to sprawdzić, gdyż może to być wynik rozwijającego się raka płuc, żołądka lub trzustki. Dlaczego pacjenci tracą wtedy na wadze? Wymienione nowotwory charakteryzują się bardzo wysokim metabolizmem i niejako „podkradają” kalorie choremu. Kalorie przyjmowane przez pacjenta nie służą zatem do napędzania organizmu, lecz do napędzania metabolizmu rozwijającego się nowotworu.
Czy prawidłowa morfologia wyklucza raka?
Wiele osób bagatelizuje objawy chorób rozwijających się powoli. Przykładowo u kogoś może rozwijać się guzek w tkance podskórnej na kończynie. Taka zmiana nie daje żadnych innych objawów i nie boli, więc łatwo ją zignorować. Tymczasem warto podkreślić, że w większości przypadków nowotwory nie powodują żadnych dolegliwości bólowych. Pytanie, które często pada od pacjentek z rakiem piersi, brzmi: „Jak mogę mieć raka, skoro niedawno miałam robioną morfologię, i wyniki były prawidłowe?” To dlatego, że wyniki morfologii w przypadku raka piersi mogą być prawidłowe nawet przez wiele lat. Pozostając przy morfologii, trzeba też wspomnieć o anemii. Jest ona objawem towarzyszącym nowotworom jelita grubego, żołądka i wszystkim tym, które dają przewlekłe, lecz przy tym skąpe podkrwawiania, ignorowane przez pacjenta. Dlatego też anemia nieznanego pochodzenia również zawsze powinna zostać zdiagnozowana. A w ślad za tym konieczna jest diagnostyka górnego i dolnego przewodu pokarmowego, również w kierunku chorób hematologicznych.
Jakie sygnały choroby są najczęściej bagatelizowane?
Sygnałem, by zgłosić się do lekarza, powinny być wszystkie odstępstwa od normy, które trwają przewlekle i nie ulegają samoistnej poprawie, np. guzek powstający gdzieś na ciele, który pozostaje tych samych rozmiarów lub powiększa się. Podobnie: wspomniana już utrata masy ciała, zaburzenia rytmu wypróżnień (jeśli pacjent normalnie wypróżniał się raz dziennie, a nagle zaczyna mieć utrzymujący się problem z biegunkami lub zaparciami) – wszystko to są już wskazania do diagnostyki. Istotne jest też nagłe pogorszenie się wydolności fizycznej i osłabienie odporności organizmu. Objaw nowotworów często lekceważony przez pacjentów to też krwiomocz. Szczególnie jeśli jest on bezbolesny i występuje okresowo bądź też w pojedynczych epizodach. Bez względu jednak na częstotliwość, epizody krwiomoczu mogą świadczyć zarówno o nowotworach nerek, jak i pęcherza moczowego. Natomiast kaszel i krwioplucie to główne objawy raka płuc.
Jakie badanie wykrywają najgroźniejsze nowotwory – trzustki i wątroby?
Jest to temat bardzo złożony. Nie ma bowiem badań konkretnie w kierunku raka trzustki. Można go jedynie wykryć przy okazji innych badań, jednak żadne z nich nie nadaje się do rutynowego poszukiwania tej dolegliwości. Oznacza to, że rak trzustki może zostać wykryty zarówno w badaniach obrazowych (USG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny), jak i przez USG przezprzełykowe. Podobnie jest z rakiem wątroby. Przeważnie jest on widoczny w badaniach obrazowych, jednak wykrycie drobnych nowotworów na USG wymaga już dużej wprawy diagnosty i nawet odrobiny szczęścia. Co więcej, nazwa zwyczajowa „rak trzustki” czy „rak wątroby” zawiera w sobie kilka chorób przebiegających zupełnie inaczej i wymagających zupełnie innej diagnostyki.
Czy podwyższone markery nowotworowe zawsze oznaczają raka wątroby?
Nie do końca. Markery nowotworowe typowe dla raka wątroby mogą być znacznie podwyższone również w przypadku marskości wątroby, nawet bez obecności nowotworu. Obecność wczesnego raka nie będzie tu wiele zmieniała, a trzeba brać pod uwagę, że najczęstszy rak wątroby, czyli rak wątrobowokomórkowy, rozwija się przeważnie na tle marskości wątroby.
